Początki ortodoksyjnej hinduskiej filozofii indyjskiej sięgają połowy II tysiąclecia p.n.e. Okres najstarszy jest związany z religią wedyjską i 2 głównymi tekstami: Rygwedą i Atharwawedą, w których występują zalążki indyjskiej myśli filozoficznej, będące przedmiotem rozważań w tekstach późniejszych. Myśl filozoficzną tego okresu cechowało współistnienie naiwnego antropomorfizmu religijnego i politeizmu oraz tendencji monoteistycznych i monistycznych. W epoce brahman rozważano koncepcje ofiary, pojęcia atmana i brahmana, występowała też, oprócz pojęć nagrody i kary pośmiertnej, idea powtórnych narodzin i transmigracji.

Myśli te skrystalizowały się w epoce upaniszad (IX-V w. p.n.e.) w dojrzałe koncepcje filozoficzne: sprecyzowano pojęcie brahmana jako bezosobowego absolutu i atmana jako nieśmiertelnej jaźni jednostkowej, tożsamej z brahmanem. Doświadczenie owej tożsamości uznano zarówno za ostateczny cel dociekań filozoficznych, jak i za najgłębszy sens całej ludzkiej egzystencji, równoznaczny z wyzwoleniem (moksza) człowieka z kręgu wcieleń (sansara), uwarunkowanego bilansem jego wcześniejszych uczynków (karman).

Powyższe koncepcje rozwijano i szczegółowo opracowywano w okresie epickim (IV-II w. p.n.e.). Cechą charakterystyczną ówczesnej filozofii indyjskiej jest prymat teorii poznania przed teorią bytu. Istota aktu stwórczego i aktu wyzwolenia, a także podstawowe procesy zachodzące w bycie są interpretowane jako pierwotnie poznawcze, przemiany bytowe stanowią ich konieczną konsekwencję. Podstawową formą przekazu treści filozoficznej były epickie poematy o charakterze mistyczno-religujnym, nierzadko stosujące mitologiczna symbolikę.

Równocześnie rozwijała się filozofia nieortodoksyjnych nurtów buddyzmu i dźinizmu, która wywarła wpływ na kształt myśli ortodoksyjnego hinduizmu. Filozofowie okresu klasycznego (II wiek p.n.e. - X wiek n.e.), stosując zasady logicznego rozumowania, interpretowali koncepcje wcześniejsze, przekształcając je w poddające się kryteriom prawdy i fałszu systemy filozoficzne (darśana).

Hinduizm przyjął jako ortodoksyjne 6 systemów uznających autorytet Wed (astika). Są to grupowane parami:

• njaja i wajśeszika,
• sankhja i joga,
• mimansa i wedanta.

Do systemów filozoficznych odrzucających autorytet Wed (nastika) należy materialistyczny system lokajata i fatalistyczny adźiwików (Gośala Maskariputra) oraz buddyzm i dźinizm.

Głównym celem filozofii pozostaje wyzwolenie uzyskiwane w wyniku poznania i przeżycia prawdy, a rozumiane jako stan wolności od wszelkich uwarunkowań bytu przygodnego. Systemy ortodoksyjne stały na stanowisku realizmu metafizycznego i teoriopoznawczego oraz zakładały (z wyjątkiem wedanty) pluralizm odwiecznych substancji. Njaja i wajśeszika, opierając się na założeniach dualizmu materii i ducha, stworzyły atomistyczną koncepcję wszechświata, klasyfikowały kategorie ontologiczne i epistemologiczne. Dualistyczna sankhja i joga wykształciły teorię ewolucji świata z odwiecznej substancji prakryti, aktywizowanej przez pierwiastek duchowy puruszę, oraz opracowały zestaw ćwiczeń psychofizycznych prowadzących do wyzwolenia. Mimansa, uznając odwieczny charakter dźwięku oraz słowa, zajmowała się egzegezą Wed oraz zagadnieniami związanymi z rytuałem ofiarnym.

Na odmiennych założeniach opierał się monistyczny system wedanty interpretującej upaniszady i zakładającej identyczność brahmana z atmanem, a zarazem całym stworzeniem. Głównym przedstawicielem wedanty był Śankara.

W epistemologii systemy przyjęły 3 podstawowe środki wiarygodnego poznania: naoczność, wnioskowanie oraz autorytet Wed, mimansa dodała wnioskowanie "z okoliczności" i "z niepostrzegania", a także - razem z njają - porównanie. W tym okresie powstawała również filozofia języka, mająca ogromne znaczenie dla rozwoju filozofii indyjskiej. Głównym jej przedstawicielem był Patańdźali (II w. p.n.e.), autor traktatu Mahabhaszja. W okresie poklasycznym zasadnicza rola przypadła wedancie, rozwijającej się zgodnie z nowymi kierunkami hinduizmu: wisznuizmem i śiwaizmem. Z wisznuizmem związani byli Ramanudźa, Wallabha i Nimbarka, którzy naukę wedanty interpretowali jako monizm teistyczny, oraz Madhwa Anandatirtha, przedstawiciel dualizmu. Z śiwaizmem były związane szkoły: trika, śajwasiddhanta, lingajaci (wiraśajwów filozofia).

W okresie poklasycznym kontynuowano również i rozwijano koncepcje pozostałych 5 systemów (m.in. w XII w. powstała szkoła nowej logiki - nawjanjaja), nurty te są mniej zbadane przez badaczy europejskich. Od połowy XIX wieku filozofia indyjska poczęła asymilować elementy filozofii europejskiej (twórczość Ramakrishny, Vivekanandy, Śri Aurobindo, S. Radhakrishnana i innych). Szczególne znaczenie dla rozwoju współczesnej Filozofii indyjskiej miały etyczno-religijne koncepcje R. Tagorego i M.K. Gandhiego.

Autor: Krzysztof Drupka