ODESSA, Odesa, m. obwodowe na Ukrainie, wielki port nad M. Czarnym. - 1,1 mln mieszk. (1993); duży ośrodek przem., nauk. i kult.; ważny węzeł kol.; międzynar. port lotn.; 14 szkół wyższych (w tym uniw., zał. 1865), ok. 30 instytutów nauk.-badawczych (m.in. Inst. Chorób Ocznych im. W.P. Fiłatowa); muzea, m.in. archeol., sztuki. W pobliżu Odessy uzdrowiska nadmor. (Kujalnickie, Chadżybejskie, Lermontowskie).

Historia. W starożytności gr. osada Istrion, następnie słow. Kaczuba; po zdobyciu przez Tatarów krymskich w XV w. - p.n. Hadżibej (Chadżibej); na jej miejscu, po zajęciu Krymu przez Turków, zbud. 1764 twierdza Yeni Dünya, 1791 zdobyta przez Rosję; od 1795 ros. port wojenno-handlowy pod nazwą Odessa (od leżącego w pobliżu staroż. portu gr. Odessos); od 1803 miasto, od 1805 stol. Kraju Noworosyjskiego; w okresie antynapoleońskiej blokady kontynentalnej ośr. wywozu ros. zboża; rozwój w 1. poł. XIX w.; na pocz. stulecia liczyła ok. 80 tys. mieszk., a pod koniec - 500 tysięcy. Sławny ośr. folkloru miejskiego powstałego pod wpływem różnych kultur (w tym żyd.). Od poł. XIX w. ośr. ruchu rewol. (narodnicy, ruch robotn., 1905 powstanie na pancerniku Potiomkin); na pocz. XX w. najważniejszy port handl. Imperium Ros.; 1918 - 20 m.in. zajęta przez wojska austr.-niem. i armię A.I. Denikina; od 1932 stol. obwodu; po dwumiesięcznej zaciętej obronie, zakończonej ewakuacją garnizonu Odessy, 1941 - 44 pod okupacją niemiecką.