Brama Grodzka Symboliczne centrum polsko - żydowskiej przeszłości Lublina. Na zdjęciu widok bramy od ulicy Zamkowej.

Mieszczanie lubelscy, obawiając się konkurencji ze strony kupców żydowskich, podobnie jak w innych miastach królewskich, uzyskali od króla przywilej de non tolerandis Iudaeis - zabraniający Żydom swobodnego zamieszkiwania w obrębie murów miejskich. Prawo posiadania domów mieli tam tylko nieliczni Żydzi, będący w służbie króla. W związku z tym osiedle żydowskie powstało poza murami miejskimi na Podzamczu - przy północnym stoku wzgórza zamkowego. Brama Grodzka jest symbolicznym miejscem, w którym chrześcijańskie Miasto Górne łączyło się z Żydowskim Miastem Dolnym.

Brama Grodzka jest jednym z pierwszych murowanych elementów obwarowań miasta, wybudowanych w 1342 roku, po uzyskaniu zezwolenia Kazimierza Wielkiego. Początkowo brama spełniała funkcję obronną. Nad bramą znajdowała się izba straży miejskiej.
W latach 60 XVI wieku, zostało dobudowane przedbramie, które służyło do podnoszenia i opuszczania drewnianego mostu zwodzonego, prowadzącego na Zamek. W 1785 roku Dominik Merlini, dzięki finansowemu wsparciu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, przebudował bramę. Brama zmieniła funkcje z obronnej na mieszkalno - handlową, co wiązało się z rozwijającą się w tym miejscu dzielnicą żydowską.

Najstarsze wzmianki o Żydach osiadłych w Lublinie dotyczą 1330 r. O przywileju królewskim z 1336 r., zezwalającym Żydom na osiedlanie się na tzw. Podzamczu, wspominali w roku 1558 starsi gminy. Okres największej świetności żydowskiej gminy lubelskiej, podobnie jak całego miasta, to wiek XVI i pierwsza połowa XVII. Już w pierwszej połowie XVI w. gmina lubelska była trzecią w Koronie (po krakowskiej i lwowskiej) co do liczebności (około 350 rodzin żydowskich) i zajmowała czołową pozycję pod względem ekonomicznym i kulturalnym.

Podczas najazdu wojsk kozacko-moskiewskich, w październiku 1655 r., całe Podzamcze zostało niemal doszczętnie spalone, a około 2 tysiące Żydów zginęło. W XVIII wieku miasto żydowskie na Podzamczu powoli odbudowywało się. W 1787 r. liczyło już ponad 3,5 tysiąca mieszkańców. U schyłku XVIII w. Lublin stał się ośrodkiem chasydyzmu.

Przez cały wiek XIX Żydzi stanowili ponad połowę mieszkańców Lublina. Mieli znaczny udział w rozwijającym się przemyśle i oczywiście w handlu. W drugiej połowie XIX w. zaczęły powstawać w Lublinie pierwsze szkoły żydowskie z nauczaniem w języku rosyjskim, polskim, hebrajskim. Odradzało się drukarstwo.

Po I wojnie światowej powstawały liczne żydowskie organizacje polityczne, nowoczesne szkoły (w tym dwa gimnazja), biblioteki publiczne, zespoły dramatyczne, kluby kulturalne, drużyny sportowe. Funkcjonowało kilkanaście drukarni publikujących żydowskie książki i czasopisma. Poza tradycyjnym handlem i rzemiosłem, przedsiębiorstwa żydowskie stanowiły w okresie międzywojennym około 1/3 większych zakładów produkcyjnych (garbarnie, cegielnie, młyny, gorzelnie, browary). W tym okresie radni żydowscy stanowili blisko 30% Rady Miejskiej, a ponadto zasiadali także w Magistracie (Zarządzie Miejskim).

Podczas II wojny światowej Niemcy zgładzili nie tylko społeczność żydowską Lublina, ale i związane z nią obiekty. Do 1943 r. zburzone zostały dzielnice żydowskie na Podzamczu, Kalinowszczyźnie, Piaskach i Wieniawie. Największym "cmentarzem" tych czasów był obóz koncentracyjny w dzielnicy Majdanek.

Autor: Krzysztof Drupka